Tính phổ quát và tính đặc thù – mối quan hệ biện chứng trong văn chương luôn là hai yếu tố không thể tách rời. Việc khám phá và tìm kiếm những giá trị phổ quát trong văn học là một nhu cầu thiết yếu, giúp người đọc nhận thấy sự tương đồng và mối kết nối giữa các cá nhân, cộng đồng với nhau. Những giá trị này cho phép chúng ta hiểu sâu hơn về bản chất của con người và cuộc sống, đồng thời tạo ra sự đồng cảm và liên kết giữa người với người.
Tuy nhiên, nếu chỉ tập trung vào tính phổ quát mà bỏ qua tính đặc thù, giá trị của văn chương sẽ trở nên chung chung, thiếu sức sống và không thể chạm đến trái tim của người đọc. Văn học sẽ mất đi sự đa dạng và phong phú, cũng như không thể phản ánh được những nét riêng biệt của từng cá nhân, cộng đồng. Ngược lại, nếu chỉ chăm chú vào tính đặc thù, văn chương sẽ trở nên khép kín và tự trị, khó có thể kết nối với cộng đồng nhân loại và chia sẻ những giá trị chung của nhân loại.
Để đạt đến giá trị chân thực và sâu sắc, văn chương cần phải tìm được sự cân bằng giữa tính phổ quát và tính đặc thù. Cái phổ quát cần phải được nhìn nhận và thể hiện thông qua cái riêng, cái đặc thù của mỗi cá nhân, cộng đồng. Chỉ khi có sự kết hợp hài hòa giữa hai yếu tố này, văn chương mới có thể tạo ra những tác phẩm có giá trị lâu bền và ảnh hưởng sâu rộng đến người đọc.
Các nhà văn như Nguyễn Trung Thành, Nguyễn Bình Phương, và Trương Đăng Dung đã thể hiện một cách xuất sắc mối quan hệ này trong tác phẩm của mình. Họ đã bắt đầu từ những câu chuyện riêng, những trải nghiệm cá nhân để khám phá và thể hiện những giá trị phổ quát của nhân loại. Qua đó, họ đã tạo ra những tác phẩm văn học có giá trị sâu sắc, không chỉ phản ánh được những nét riêng biệt của văn hóa, xã hội Việt Nam mà còn thể hiện được những giá trị chung của nhân loại.
Trong Rừng xà nu của Nguyễn Trung Thành, cụ Mết đã nói lên chân lý của việc cần phải tiến hành bạo lực cách mạng: “Chúng nó đã cầm súng, mình phải cầm giáo”. Đó là một sự lựa chọn dựa trên điều kiện cụ thể của dân tộc, nhằm bảo vệ hòa bình và tự do. Còn trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương, cái ác được xem xét trong bối cảnh cụ thể của cuộc chiến tranh, của những xung đột văn hóa – xã hội Việt Nam. Qua đó, tác giả thể hiện một cách sâu sắc và đa chiều về bản chất của con người.
Tương tự, trong thơ Trương Đăng Dung, người đọc nhận ra nhiều phạm trù phổ quát gắn với nhân loại nói chung. Nhưng, nỗi bất an của tồn tại người trong nhiều tác phẩm của ông phải được kích hoạt từ chính cuộc đời, thân phận một người Việt Nam, sinh ra ở một vùng trũng về văn minh, trong một thời đại đầy khắc nghiệt của chiến tranh, bệnh tật, đói nghèo… Từ “sự tồn sinh cá nhân” ấy, qua những ưu tư nghiêm khắc, cái phổ quát mới có da thịt và linh hồn để không trở nên mơ hồ, rỗng nghĩa.
Như vậy, tính phổ quát và tính đặc thù là hai mặt không thể thiếu trong văn chương. Khi văn chương biết kết hợp và hài hòa hai yếu tố này, nó sẽ tạo ra những tác phẩm có giá trị sâu sắc, có thể chạm đến trái tim của người đọc và để lại dấu ấn lâu dài trong lòng họ.
